वैशाखाच्या वणव्यात धरणी तापून निघत असते. रखरखीत उन्हामुळे वनस्पती निष्पर्ण होतात. ग्रीष्माच्या तडाख्यात सगळे प्राणिमात्र कासावीस झालेले असतात. सगळ्या सृष्टीला एक उदास अवकळा आलेली असते. अंगाची होणारी लाही, सततची तृष्णा, तीव्र सूर्यसंतापामुळे आलेला थकवा सहन करत आपणही जीवन रेटत असतो. अवघ्या सृष्टीलाच नवसंजीवनीची प्रतीक्षा असते. म्हणूनच मे महिना सरल्यावर सगळ्यांचे डोळे आकाशाकडे लागतात. खऱ्या अर्थाने चातकाप्रमाणे पावसाची वाट पाहतात. आणि अखेर प्रतीक्षेचा क्षण संपतो. अन् कालिदासाच्या यक्षाचा आपल्या प्रेयसीला निरोप पोहोचवणारा ‘मेघदूत’ आम्हांला मात्र देवदूतासारखा वाटतो. सगळ्याच सृष्टीला पावसाच्या आगमनाने टवटवी येते. उन्हाळ्यातील भकास वातावरण एकदम बदलते आणि कात टाकल्याप्रमाणे नवीन हिरवेगार स्वरूप धरणीला प्राप्त होते. रिमझिम बरसणारा हा सावन सगळ्या सृष्टीत आमूलाग्र बदल घडवतो. मग याला मानवी शरीर तरी अपवाद कसे असेल ?
उन्हाळ्यातील तीव्र सूर्यसंतापामुळे आपल्या बल कमी झालेले असते. शरीरातील रूक्षता वाढते. थकवा, अनुत्साह अशी स्थिती निर्माण होते. यामुळे शरीरस्थ वातदोषाचा संचय होण्यास सुरुवात झालेली असते. पावसाळ्यात सर्वत्र गार वारे वाहू लागतात. वातावरणातील आर्द्रतेचे प्रमाण वाढायला सुरुवात होते. बाह्य वातावरणातील या गारव्यामुळे उन्हाळ्यात संचित झालेला वातदोष आणखीनच वाढतो. यालाच ‘वातप्रकोप’ असं म्हणतात. यामुळे उन्हाळ्यात आलेली दुर्बलता आणखीनच वाढते. ही दुर्बलता वाढवण्यास आणखी हातभार लागतो, तो मंदावलेल्या पचनशक्तीचा ! बाहेरच्या आर्द्रतेमुळे आणि गारव्यामुळे शरीराच्या पचनशक्तीवर परिणाम घडतो. पचनशक्ती मंदावते. खाल्लेल्या अन्नाचे नीट पचन होत नाही. त्याचाच परिणाम शरीराच्या पोषणावरही घडतो. आणि देहदुर्बलता • अधिकच जाणवू लागते. वर्षाऋतूमध्ये वात प्रकोपाबरोबरच पित्तदोषाचाही संचय शरीरात व्हायला सुरुवात होते. म्हणूनच वातप्रकोप, पित्ताचा संचय, मंदावलेली पचनशक्ती, शरीराला आलेली दुर्बलता या शारीरिक स्थितीच्या पार्श्वभूमीवर वर्षाऋतुचर्येतील आचरण दिग्दर्शित केले आहे.
या दृष्टीने आपण प्रथम आहाराचा विचार बघू. यात शरीराला आलेली दुर्बलता कमी होण्यासाठी खरं तर बलदायी पदार्थांचे सेवन करावयास हवे. पण वर्षाऋतूत मुळातच पचनशक्ती मंदावलेली असल्याने हे सहज शक्य होत नाही. कारण असे पदार्थ बहुतांशी पचावयास जड असतात. किंबहुना अशा आहाराचे सेवन केल्यामुळे पचनशक्तीवर ताण पडण्याची शक्यता अधिक ! म्हणूनच आहारात ज्वारी, बाजरी, तांदूळ, गहू यांचे पदार्थ असावेत. भूक वाढणे आणि पचनशक्ती यासाठी लसूण, सुंठ, आले, पुदिना, हिंग, मिरे, जिरे, कोथिंबीर, कढीलिंब या पदार्थांचा स्वयंपाकघरात मुक्तहस्ते वापर करावा. विशेषत: लसणाचा उपयोग अधिक चांगला होतो. लसणाची चटणी, तळलेला लसूण किंवा भाजी, आमटीत लसूण वापरता येतो. हिंग, मिरे आदी वर्णन केलेले फोडणीचे पदार्थही अधिक प्रमाणात वापरावेत. दालचिनी, तमालपत्र हे मसाल्याचे पदार्थही उत्तम भूक वाढवतात. तसेच पचनशक्तीलाही ताकद देतात. या ऋतूमध्ये शक्यतो जुने धान्य वापरावे. कारण नवीन धान्य पचायला जड असते. ‘जुने’ याचा अर्थ एक वर्षापेक्षा जुने असावे. गहू, तांदूळ आदी साठवणुकीची घरात पद्धत असेल तर हे सहज शक्य आहे. नवीन धान्य वापरायचे झाल्यास ते भाजून वापरावे. त्यामुळे ते पचायला हलके होते. दुधी भोपळा, दोडका, पडवळ, भेंडी, घोसावळे अशा फळभाज्यांचा उपयोग अधिक असावा. कडधान्ये मोड आणून वापरण्याऐवजी भाजून वापरावीत. पालेभाज्यांमध्ये कोवळा मुळा, चाकवत असाव्यात. शेवग्याच्या पानांची भाजी तर खूपच उपयुक्त ठरते. दूध, साजूक तूप, गोड आणि ताजे ताक यांचा आवर्जून उपयोग करावयास हवा.
आहाराप्रमाणेच पिण्याच्या पाण्याचाही विचार महत्त्वाचा. सर्व ओढे, नदी, नाले दुथडी भरून वाहत असतात. त्यात वाहून आलेली माती, पालापाचोळा, मृतजीव यामुळे पाणी गढूळ बनते. याचसाठी नद्यानाल्यांचे पाणी शक्यतो वापरू नये. अर्थात पुण्या-मुंबईसारख्या शहरात हा प्रश्न फारसा येत नाही. तरी कोणतेही पाणी पिताना निवळून, गाळून आणि उकळून घेतलेलेच बरे. फिल्टरसारख्या आधुनिक साधनांचा वापर करूनही पाणी शुद्ध करता येते. ‘दिव्यांबू’ म्हणजे आकाशातून पावसाच्या रूपाने पाणी गोळा करून प्यावे. असे पाणी शुद्ध असते, असा उल्लेख ग्रंथात सापडतो. पण आजच्या काळात प्रदूषणातून निर्माण होणाऱ्या अनेक घातक रासायनिक वायूंचा या पाण्याशी संपर्क येऊन असे ‘दिव्यांबु’सुद्धा दूषित बनते. म्हणूनच असे पाणीसुद्धा शुद्ध करणे आवश्यक आहे. सद्यःपरिस्थितीत ऋतुचर्येत बदल करावा लागतो, तो अशा प्रकारचाच !
अरेच्या ! बघता बघता या वर्षासहलीतलं बरंचसं अंतर आपण पार केलं. तेव्हा या वळणावर थोडीशी विश्रांती घेऊ म्हणजे पुढच्या प्रवासासाठी ताजंतवानं होता येईल. आणि हो, पुढल्या प्रवासात या वर्षाऋतुचर्येच्या पार्श्वभूमीवर आपण भेट देणार आहोत ‘श्रावणातील व्रतवैकल्यां’ना’ ! तोपर्यंत या मस्त पावसाच्या आनंदात न्हाऊन निघत पुन्हा पुन्हा म्हणूयात, ‘ये रे घना, ये रे घना…’
डॉ . मयुरेश आगटे